درسهای اقتصادی آلودگی هوای تهران

(سرمقاله امروزم در دنیای اقتصاد) گرچه آلودگی تهران موضوع کهنه ایست، اما بحران اخیر وقت خوبی برای مرور درسهاییست که می شود ازآن گرفت. درسهایی که گرچه تغییر نمی کنند ولی در یادگیریشان عجله ای نداشته ایم.

درس اول: هیچ بحرانی فقط یک علت ندارد.  سوای دلیلی که این روزها برای آلودگی هوای تهران می آوریم بهتر است فراموش نکنیم که هوای تهران قبلا هم آلوده بود. و این آلودگی وجود داشت بخاطر:  تعدد خودروها در شهری که از سه جهت کوهها محاصره اش کرده اند، موتورهای پر مصرف و فاقد استاندارهای جهانی، حمل و نقل عمومی محدود و کم ظرفیت و مصرف بی رویه بنزینی که یارانه قیمتش را پایین نگه داشته بود. افزایش جمعیت و افزایش تعداد خودروها در شهر و نابودی فضای سبز شهری  در محله های گوناگون تهران باعث افزایش آن شده بود. بحران وجود داشت مسایل اخیر تنها جدی بودن آنرا به رخ ما کشیدند.

درس دوم: فرار از حل بحران تنها تشدیدش می کند. طی سالهای گذشته راههای بسیاری زیادی برای مبارزه با آلودگی تهران پیشنهاد شد، از حذف یارانه بنزین در تهران تا خرید و نصب تجهیزات لازم برای تصفیه آن تا احداث و گسترش شبکه حمل و نقل عمومی و متروی تهران.  با این حال هرگز اراده لازم برای تصویب و اجرای این سیاستها وجود نداشته است. ترس از آثار تورمی حذف یارانه بنزین باعث شد تا در کلانشهر کشور بنزین بهایی برابر با دورافتاده ترین شهرها داشته باشد. گسترش شبکه حمل و نقل عمومی شهری در مقاطعی با جدیت دنبال شد اما هرازگاهی  هم به موضوع دعوا و بحث گروههای سیاسی تبدیل شد و به تاخیر افتاد. زمانی که از دست رفت باعث اتلاف منابع و افزایش هزینه های ناشی از این آلودگی شد. و بدتر آنکه حاشیه بحران را آنقدر کم کرد که با کوچکترین تغییر آب و هوایی تهران زنگ هشدار بحران آلودگی را به صدا درآورد.

درس سوم: محدود بودن بازدهی مقررات. طرح ترافیک، روزهای زوج و فرد، محدود کردن ساعات تردد خودروها، اعلام تعطیلی مدارس و ادارات و ….همه و همه بخشنامه هایی بوده اند که برای مبارزه با آلودگی هوا از طریق کنترل ترافیک شهر تهران وضع شده اند. هر کدام از این طرحها هم در ابتدا موثر بوده اند و از سرعت افزایش آلودگی هوا کاسته اند. اما بغیر از چند روز هیچکدام باعث کاهش آلودگی هوای تهران نشده اند. معمولا تنها چند روز کافیست تا مصرف کنندگان خود را با شرایط جدید تطبیق بدهند و مصرف سوخت و آلودگی هوا به میزان قبل از این بخشنامه ها برگردد.  مانند هر عامل دیگر مقررات همیشه تاثیر مثبت ندارند و به تنهایی کافی نیستند.  این نکته را هم نباید فراموش کرد که گرچه تشدید بحران آلودگی هوا تشدید مقررات را در پی دارد. اما تشدید مقررات به معنای اجرای کاراتر مقررات نیست. معمولا مقررات جدید و پیچیده در مرحله اجرا با مشکل مواجه می شوند و کارایی خود را از دست می دهند. مقررات کنترل ترافیک به تنهایی برای کنترل آلودگی هوا کافی نیستند.

درس چهارم: ناکارایی قیمت واحد ملی. طی سالیان گذشت نرخ بنزین و سوخت در اقصا نقاط کشور ثابت و یارانه ای بوده است. این رژیم قیمت گذاری نه واقعیتهای بازار، نه عوامل موثر بر تقاضا و نه هزینه های عرضه را در نظر می گیرد.  این روزها باید این نکته را یادآوری کرد که تبعات محیط زیستی و آلودگی ناشی از مصرف سوخت در سراسر کشور یکسان نیستند. تهران شهریست در چنبره کوهها با هوایی ساکن که کمتر بادها ذرات معلق در هوای آنرا را جابجا می کنند. عوارض منفی مصرف بی رویه بنزین در این شهر با عوارض منفی همین کار در شهر کرج یا قزوین یکسان نیست. اما مصرف کننده نمی تواند این تفاوت را در تصمیمش در نظر بگیرد چون سیگنالهای قیمتی یکسان هستند. بحران آلودگی هوای تهران این روزها باید زنگ خطر را به صدا درآورده باشد و به مسوولان یادآوری کند که سیاست قیمت واحد ملی برای بنزین کارا نیست. وقت آن است که قیمت گذاری سوخت  واقعیتهای بازار و عوارض محیط زیستی را منعکس کند. 

درس پنجم: جدی گرفتن تاثیرات منفی محیط زیستی برخی سیاستهای جایگزینی واردات.  کدام خودرو مصرف بهینه تر و عوارض محیط زیستی کمتری دارد؟ خودروی داخلی یا خارجی؟ آلودگی هوای تهران یادآوری این حقیقت تلخ است که تنها درآمدهای نفتی خرج حمایت از تولید کنندگان داخلی نشده اند. زمانیکه این تولیدکنندگان با اطمینان به حمایتهای دولت و محدود بودن رقابت محصولات خارجی بازار داخلی را به انحصار خود در می آوردند شهروندان با سلامت خود هزینه این انحصار را می پردازند. آیا سیاستگزاران هزینه واقعی این حمایتها را برای جامعه در نظر می گیرند؟ آیا در فقدان رقابت امیدی به ارتقا کیفیت خودروهای داخلی و استانداردهای محیط زیستی در تولید آنها هست؟ آلودگی هوای تهران به ما یادآور می شود که هیچ سیاست در اقتصاد تک بعدی نیست و نمی توان اثرات آنرا تک بعدی تجزیه و تحلیل کرد.

یک عامل باعث آلودگی هوای تهران نیست. سیاستی برای مبارزه با آلودگی هوای تهران موثر خواهد بود که ترکیبی از ابزارهای بازار و مقررات را به کار گیرد و گرنه مصرف کنندگان دلیلی برای همیاری با این سیاستهای نخواهند داشت. و بدون این همیاری این سیاستها محکوم به شکست هستند.