یارانه به زنان یا از آن مردان

در این روزهای زمستانی بحث خوبی شروع شده است درباره نقش زنان در فرآیند توسعه، بچه های تجارت فردا با مصاحبه کاوه مجلسی این بحث را شروع کرده اند و بنظرم این بحث ادامه خواهد داشت. یکی از راههای استفاده از تدبیر بانوان این است که یارانه نقدی به آنها هم تعلق بگیرد. با این کار اثرات اقتصادی پرداخت نقدی یارانه ها بیشتر می شود و بخشی از آن به سرمایه گذاری بر نیروی انسانی تبدیل خواهد شد. متن زیر یادداشتیست که برای تجارت فردای این هفته نوشته ام.

طی سال گذشته دولت با پرداخت نقدی یارانه ها به سرپرستان خانوارها کوشید تا با بهینه سازی نظام پرداخت یارانه کشور بودجه اختصاص داده شده به یارانه ها را وارد چرخه زندگی روزمره اقتصادی نماید و به این ترتیب با واقعی کردن قیمتها و هزینه ها گامی در تخصیص بهینه منابع عمومی بردارد. طی ماههای گذشته  درباره کارایی این سیاست و انگیزه های دولتمردان در اجرای آن در سطح جامعه بحثهای مختلفی شده است. اما نکته ای کمتر کسی به آن اشاره کرده است این است که آیا پرداخت نقدی یارانه ها به شکل فعلی آن بهترین روش ممکن است و آیا بیشترین کارآیی اقتصادی ممکن دارد؟ آیا پرداخت نقدی یارانه های می توانست و می تواند به شتاب توسعه در کشور کمک نماید و باعث افزایش بیشتر تولید ناخالص داخلی بشود؟ کم نیستند اقتصاددانانی که باور دارند با وجود کمبودها و کاستیها پرداخت نقدی یارانه های می توانست و می تواند اثرات اقتصادی مثبت و بیشتری برای کشور داشته باشد. آنها به گروهی اشاره می کنند که مدیران بودجه خانوارها در کشور هستند و اصلیترین تصمیمات را درباره آموزش و پرورش نسلهای آینده می گیرند: زنان ایرانی که مادران نسل آینده هستند.

زمانیکه دولتها بودجه پروژه های عمومی را تخصیص می دهند و یا با استفاده از درآمدهای عمومی تصمیم به اجرای برنامه ای می گیرند، همیشه این سوال مطرح است که این هزینه تا چه اندازه باعث افزایش فعالیتهای اقتصادی در جامعه می شوند. چرا که پولی را که دولت هزینه می کند بصورت درآمد توسط نیروی کار و پیمانکاران جذب می شود و آنها این درآمد را برای تامین مایحتاج زندگیشان هزینه می کنند. این هزینه مجددا بصورت درآمد توسط قشر دیگری جذب می گردد و آنها آنرا مجددا هزینه می کنند. در هر مرحله افراد بخشی از درآمدشان را پس انداز می کنند و آنرا از این چرخه خارج می کنند و بعد از چندین مرحله تکرار دیگر چیزی برای هزینه کردن باقی نمی ماند. اما هزینه کردن بودجه اولیه باعث شده است تا تولید داخلی در جامعه چندین برابر افزایش داشته باشد. این اثریست که به آنmultiplier effect  یا اثر ضریبی می گوییم و باعث چند برابر شدن اثر و فواید اقتصادی پروژه های دولتی می گردد.

از این منظر بخشهایی مانند آموزش و بهداشت عمومی و پروژه های راهسازی و زیرساختارسازی  تنها بعنوان بخشی از فرآیند توسعه یا خدمات عمومی برای اقتصاد مهم نیستند بلکه مشاغل و درآمدهایی که بواسطه آنها در جامعه ایجاد می شوند مهم تلقی می گردند. اگر با این نگاه به سراغ سیاستگذاری  اقتصادی برویم و اولویتهای را بر اساس اندازه ضریب اقتصادی پروژه ها تعریف نماییم پروژه هایی باید در اولویت باشند که هزینه آنها با ضریب بالاتری به  جامعه بازگردانده می شود. واقعیت  ساده است  و در عین حال از نظر اقتصادی جالب توجه. اگر نود درصد هزینه یک پروژه بصورت درآمد جذب و مجددا هزینه گردد و این زنجیره ادامه پیدا کند حجم تولید در جامعه ده برابر هزینه اولیه افزایش پیدا می کند. اما اگر تنها هفتاد و پنج درصد هزینه یک پروژه بصورت درآمد جذب و مجددا هزینه گردد این افزایش تنها چهار برابر هزینه اولیه خواهد بود.

حالا فرض کنیم امروز می خواهیم یارانه ها بطور نقدی پرداخت نماییم، چه کسانی بهترین دریافت کنندگان این نقدینگی خواهند بود و بیشترین اثر اقتصادی را در جامعه ایجاد خواهند کرد؟

واقعیت این است که امروزه دولتهای بسیار و بیشتری  و به دلایلی کاملا اقتصادی بر روی زنان سرمایه گذاری خواهند کرد. تحقیقات نشان می دهد که زنان درآمد اقتصادی خود را با گروه بزرگتری در جامعه تقسیم می کنند و ضریب اقتصادی بسیاری بالایی دارند.  زنان نود درصد درآمد خود را برای خانواده هایشان هزینه می کنند و از مردان هزینه بیشتری را صرف خوراک، پوشاک, آموزش و پرورش و بهداشت فرزندانشان می کنند. در کشورهای در حال توسعه یافته 43% مواد غذایی را زنان تولید می کنند. واقعیتی که کمتر کسی درباره آن صحبت می کند این است که مزارع کشورهای در حال توسعه بطور متوسط 10% بیشتر محصول می دهند وقتی توسط زارعین زن اداره می شوند. سازمان جهانی مواد غذایی و کشاورزی (فائو) تخمین می زند که زنان می توانند تولید جهانی محصولات کشاورزی را 20% تا 30% افزایش دهند که باعث کاهش 12% تا 17% گرسنگی در جهان خواهد شد. وقتی در جامعه ده درصد دختران بیشتر به مدرسه می روند تولید ناخالص داخلی آن کشور بطور متوسط 3% افزایش می یابد. البته هر کس می تواند استدلال کند که این آمارها میزان متوسط است و این ضرایب و نسبتها تابع شرایط خاص با اینحال در این شکی نیست اگر رشد اقتصادی می خواهید دختران باید به مدرسه بروند و زنان باید در فرآیند نقش فعالتری داشته باشند.

شاید جالب باشد بدانیم که در کشورهای توسعه یافته مانند ایالات متحده آمریکا بنگاههای زنان کارآفرین رشدی دوبرابر نرخ رشد ملی دارند و این به معنای برابری زنان با مردان در دسترسی به تسهیلات بانکی در این جوامع نیست. یک زن کارآفرین آمریکایی بطور متوسط تنها 64% سرمایه ای را که یک مرد آمریکایی در اختیار دارد برای شروع بنگاه اقتصادیش در اختیار دارد. علیرغم تبعیضهای موجود در همه جوامع زنان همواره اثبات کرده اند که می توانند پیشگامان توسعه باشند.

در ایران زنان بارها ثابت کرده اند که شرکای ثابت قدم برنامه های توسعه هستند. دو برنامه بسیار موفق توسعه اقتصادی ایران که کشور ما را در بحث توسعه الگوی کشورهای خاورمیانه نموده است: کنترل رشد جمعیت و گسترش سوادآموزی و شبکه دانشگاههای کشور هر دو با استقبال وسیع زنان کشور مواجه شدند و بواسط مشارکت آنها بی اندازه موفق بودند. ایران تنها کشور خاورمیانه و آسیای جنوبیست که در یک بازه ده ساله بیش از شصت درصد فارغ‌التحصيلان دانشگاه‌هایش را دختران و زنان تحصيل‌كرده تشكيل مي‌دهند. آیا این زنان پویا و کوشا نمی توانند با اختصاص بهینه یارانه نقدی دریافتی خانواده های آنرا به موتور توسعه اقتصادی کشور تبدیل نمایند؟

پاسخ مثبت است. تقریبا تمام نظامهای بانکی مبتنی بر خرده وام micro financing  بواسطه مشارکت زنان موفق بوده اند. توانایی زنان در تبدیل مبالغ ناچیز نقدینگی به سرمایه های مولد در بنگلادش، فیلیپین، آمریکای جنوبی و آفریقا به اثبات رسیده است. در نتیجه فعالیتهای این زنان فقر در روستاها و جوامع محل زندگیشان کاهش پیدا کرده است. پرداخت یارانه به زنان کشور می تواند  گام بزرگی در افزایش اثر اقتصادی آنها و بهینه سازی نظام یارانه های کشور باشد. در شکل فعلی یارانه ها مصرف می شوند و بعد از چند سیکل از اقتصاد کشور خارج می شوند، اما تبدیل آنها به سرمایه با استفاده از تجربیات micro financing در کشورهای در حال توسعه می تواند مرحله جدیدی را در روند توسعه کشور آغاز نماید و مفهوم اقتصادی پرداخت یارانه ها را دگرگون سازد.