تحریمها کم شدن یا کمرنگ شدن؟

برای سالنامه تجارت فردا نوشتم.

در حالیکه آخرین روزهای سال 1392 را پشت سر می گذاریم نمایندگان ایران در وین در حال مذاکره برای نهایی کردن پیمانی هستند که راه را برای حذف تحریمهای جهانی علیه ایران هموار خواهد کرد. اما سوالی که مطرح است این است که آیا براستی در 1393 شاهد کم شدن تحریمها علیه ایران خواهیم بود یا تحریمها بر روی کاغذ باقی خواهند ماند اما در عمل با شدت کمتری اعمال خواهند شد؟

در ماههای پس از انتخابات ریاست جمهوری بسیاری از ناظران خارجی و فعالان اقتصادی با امیدواری روند مذاکرات بین دولتهای ایران و ایالات متحده و متحدانش را پیگیری می کردند. تغییر دولت و شرکت گسترده مردم در انتخابات ریاست جمهوری به نمایندگان جمهوری اسلامی ایران اعتبار جدیدی بخشیده بود که در ژنو به ثمر نشست. در اولین توافقنامه بخشی از تحریمها به مدت شش ماه لغو شدند و ایران توانست به بخشی از درآمدهای نفتیش که در بانکهای خارجی ذخیره شده بودند دسترسی پیدا کند. اگر این شش ماه مقدمه تغییرات پایدارتری باشند روند تحولات در آنها می تواند زمینه پیش بینی رویدادهای آینده را فراهم کنند.

در یکی از بندهای توافقنامه ژنو دولتهای طرف مذاکره اعلام کردند که تحریم صدور قطعات هواپیما و تجهیزات هواپیمایی به ایران به مدت شش ماه لغو می شود. مطابق این توافقنامه شرکتهای هواپیمایی ایرانی که رسما تحریم نشده بودند می توانستند قطعات مورد نیاز خود را تامین کنند. اعلام این توافق باعث امیدواریهای بسیاری شد که شرکتهای هواپیمایی ایرانی بویژه ایران ایر خواهند توانست از تمام ظرفیت ناوگان خود استفاده کنند. با اینحال هفته های بعد نشان داد که از اعلام یک توافق تا اجرای آن راهی طولانی وجود دارد. کم شدن تحریمها به معنای کمرنگ شدن آنها نیست.

تنها چند هفته بعد از توافق ژنو نهادهای قانونی در کشور ترکیه یک محموله موتورهای هواپیمای ایرباس را توقیف کردند که توسط یک هواپیمایی ایرانی خریداری شده بود. بنظر می رسید که ماموران دولت ایالات متحده هنوز مطابق دستورالعملهای گذشته عمل کرده و می کنند. تقاضای رسمی شرکتهای بویینگ و جنرال الکتریک برای دریافت مجوز صدور قطعه و تجهیزات هواپیمایی به ایران هنوز بی پاسخ مانده است. علیرغم توافق ژنو دستورات اجرایی و بخشنامه ها و مقررات تغییری نکرده اند. با روند فعلی بعید است که در این ماهها قطعه ای به صنعت هواپیمایی ایران برسد.

تنها در طرف آمریکایی نیست که با بی عملی مواجهیم. تحریمها زیرساختهای تجارت خارجی و پلهای ارتباطی بسیاری را نابود کرده اند. نباید کتمان کرد که تحریم های اعمال شده علیه ایران هزینه تجارت خارجی را افزایش داده اند. گرچه فرآیند مبادله کالا ادامه پیدا کرده است، اما افزایش هزینه ها باعث خروج بسیاری از فعالان اقتصادی و شرکتهای بازرگانی از تجارت  بین ایران و آمریکا شده است.  تحریمها در مورد تعمیر و نگهداری هواپیما لغو شدند ولی مسیری برای بهره برداری از این فرصت وجود نداشت و مبادله واقعی کالا و قطعات آغاز نشد. در فقدان این پیوندهای بازرگانی و ارتباطات اقتصادی تولید کنندگان آمریکایی و شرکتهای ایرانی نتوانستند از فرصت ژنو بهره برداری لازم را بکنند.

در نگاه خوشبینانه در سال 1393 خورشیدی بخشی از تحریمها لغو خواهد شد و روند حذف برخی دیگر شروع می گردد. اما برای آنکه حذف این تحریمها اثر مثبتی بر اقتصاد ایران داشته باشد و باعث افزایش حجم مبادله کالا و خدمات گردد تنها توافقهای دیپلماتیک کافی نیست. فعالان اقتصادی هر دو طرف باید بکوشند تا دولتهایشان حرف را با عمل همراه کنند و گامهایی را بردارند که این توافقات دیپلماتیک را اجرایی می نماید. تنها کم شدن تحریمها کافی نیستند. صدمات وارد شده به زیرساختهای تجارت خارجی را نمی توان ظرف چند هفته بازسازی کرد.

آنچه که باعث امیدواریست خوش بینی فعالان اقتصادی هر دو طرف است. شرکتهای آمریکایی مانند بویینگ بخوبی از مزایا و منافع اقتصادی فعالیت در بازار ایران خبر دارند. آنها نیازمند فشاری از طرف دولت ایران نیستند که به دولت خود  برای دریافت مجوزهای لازم فشار بیاورند. بازار رقابت برای ورود و بازگشت به بازار ایران گرم است. در ژنو کمتر کسی از رفتار وزیر امور خارجه فرانسه خوشحال شد وقتی  بر خلاف عرف دیپلماتیک به تنهایی موافقت اولیه را به هم زد. ولی هیات اقتصادی همان کشور با 145 همراه به نمایندگی از تمامی شرکتهای فرانسوی، عازم تهران شد تا از فرصت ایجاد شده استفاده کند. آن گروه از رسانه های آمریکایی که رفتار خودسرانه فرانسه را تحسین کردند امروز درباره شتابش برای بهره برداری از فرصتی که موافقتنامه ژنو فراهم کرده است سکوت می کنند. شاید آمریکاییان دارند باور می کنند هزینه تامین منافع اقتصادی دیگران را به تنهایی به دوش کشیده اند.

جالب است که مشاهده کنیم بازگشت به اقتصاد ایران برای اروپاییان که در سالهای گذشته ارتباط خود را با کشور ما حفظ کرده اند به مراتب ساده تر از آمریکاییان است. جایی که اروپاییان به سرعت و ظرف چند هفته عمل می کنند. ایالات متحده هنوز درگیر سنت تحریمیست که یک تنه برای  چهار دهه به اجرا گذاشته است. بهمین خاطر شرکتها و بنگاههای اقتصادیش نمی توانند از این فرصت حداکثر استفاده را ببرند. در سال 1393 شاید این مهمترین بحث تحریمها باشد: چطور کم شدن تحریمها را به کمرنگ شدن آنها تبدیل کنیم تا همه طرفها از این فرصت بهره ببرند. در صورت این بهره برداری اقتصادیست که توافقات دیپلماتیک پایدار خواهند بود.