کدام کشور الگوی بهتریست؟

خدا عمر بدهد به این دوستان ما، اگر خودمان هم سوال نداشته باشیم به آدمی سوال می رسانند. چند روز پیش با یکی از این سروران چند خطی بحث داشتیم. می خواست درباره کسب و کار و بقول امروزیها Business در مالزی و اندونزی بیشتر بداند. برایم جالب بود که بخاطر شباهت اقتصادها یا سیستم اداری این دو کشور به ایران اینرا می خواهد بداند یا بخاطر این که دو کشور اسلامیند؟ البته جواب دادند که هر دو.  ولی خدا وکیلی کجای ما شباهتی به اندونزی یا مالزی دارد؟ سوال بعدی این بود که کدام کشور مدل مناسبی برای ایران است.

سالهاست که تجربه کشورهای دیگر بعنوان الگو ذهن مردم ما، مدیران و روشنفکران ما را به خود مشغول کرده است. یک موقع می خواستیم ژاپن منطقه باشیم، بعدها به کره جنوبی بودن هم  قانع بودیم. زمانی تجربه چین را سر مشق بحثهای توسعه اقتصادی و سیاسی قرار می دادیم تا انشای همیشگیمان در پاسخ: «کدامیک اولویت دارد: توسعه سیاسی یا اقتصادی»  قابل خواندن باشد. این روزها هم که با رشک به ترکیه و امارات نگاه می کنیم. انگار سوال اول ما این نیست که: «چه می خواهیم باشیم؟» بلکه این است: «که می خواهیم باشیم؟» 

در این بحث طبیعیست که تجربه سایر کشورها برایمان مهم می گردد و حتی گاهی فکر می کنیم انجام کارهایی که ایشان انجام می دهند راه رستگاری ماست. چه آنوقت که رضاشاه پهلوی به تقلید از آتاتورک فرمان لباس متحدالشکل داد، چه آن موقعی که از microfinancing حرف می زنیم، بی آنکه بدانیم خوردنیست یا پوشیدنی. حالا از خودمان نمی پرسیم چه باعث موفقیت این کار می شود و چگونه ساختار بازاری برایش لازم است و یا دلیل استفاده از آن چیست. هنوز هم در بحثها چه با سیاستگذاران و چه با دوستان: «در سایر کشورها هم اینطور می کنند» یا «مگر در بقیه جاهای دنیا اینکار را می کنند» حجت قاطع است.

در این دیدگاه دلایل موفقیت مهم نیستند، بلکه خود موفقیت است که مهم است.  به همین خاطر هم کشوری مثل مالزی  چشم ما را می گیرد ولی درباره جایی مثل تونس یا مراکش حتی فکر هم نمی کنیم. درست است که تجربه مالزی و اندونزی جالب و آموزنده هستند، ولی صرف موفقیت این تجارب تضمین کننده موفقیت آنها در ایران نیستند. درست است هر دو کشور مسلمان هستند و این به جذابیت تجربه ایشان می افزاید. ولی آیا برداشتهای ما و ایشان از قوانین اسلامی یکسان است؟ مثلا سیستم بانکی این کشورها مساله بهره بانکی و اوراق قرضه را چگونه حل کرده است؟ قوانین اسلامی تا چه اندازه باعث تقدس حقوق مالکیت در آنها شده اند؟ چند درصد از اقتصاد این کشورها توسط اکثریت مردم اداره می شود؟

چند سال پیش با یکی از اقتصاددانان برجسته مکزیکی که در بانک جهانی به کار مشغول بود، بحث می کردم. با هم از شباهتهای تجربه توسعه کشورهای آمریکای لاتین و ایران صحبت می کردیم. او می گفت که نیروهای محرک اقتصاد ما و نوع نگرشمان به مسائل اقتصادی بطور بی نظیری شبیه این کشورهاست. از نقطه های اشتراک به  نقش دولت، منفی بودن نگرش به سرمایه داران و اقتصاد بازار آزاد، تسلط تفکرات چپگرایانه در مسائل اجتماعی و اقتصادی و دلبستگی توده مردم به مذهب و نهادهای مذهبی اشاره می کرد. اما من تا بحال ندیده ام از متفکرینمان کسی به این شباهتها اشاره کند.

جالب است که روشنفکری ما  و مدیران ما در نظریه پردازی اقتصادی بدنبال یک تئوری اقتصاد ایرانی هستند و مدام در حال نفی نظریات علم اقتصاد می باشند، چون آنها را ایدئولوژیک می دانند. اما در اجرا و یافتن راه کارهای توسعه بدنبال تقلید و کپی برداری از سایر کشورهایند، بدون آنکه زمینه و دلائل موفقیت  آن سیاستها را در نظر بگیرند.  شاید بهتر باشد اول بپذیریم که نه چین می شویم و نه ژاپن و نه مالزی  بلکه تنها می توانیم بهترین ایرانی باشیم که می توانیم باشیم.   و بعد از خود بپرسیم حالا چه باید بکنیم.

این یادداشت در ستون زاویه دنیای اقتصاد سه شنبه 18 خرداد به چاپ رسید.