آغاز پایان

یادداشتی که برای شماره 59 هفته نامه تجارت فردا درباره سفر اخیر آقای روحانی به نیویورک نوشتم، این شماره علاوه بر یادداشتهای اقتصاددانان مجموعه خوبی از گزارشها را درباره سفر رییس جمهور به نیویورک در بر دارد:

مهمترین اثر سفر رییس جمهور به نیویورک بر اقتصاد کشور می تواند انگیزه دولت جدید در اجرای اصلاحات اقتصادی برای کاهش اثر تحریمها و رونق اقتصادی و بهبود فضای کسب و کار باشد. افق کوتاه مدت اقتصادی ایران تغییری نکرده است.

بعد از چند هفته انتظار، زمینه سازی خبری و اعلام مواضع ایران در روزنامه هایی مانند واشنگتن پست و گاردین رییس جمهور تازه منتخب ایران برای شرکت در اجلاس سالانه سازمان ملل متحد وارد نیویورک شد. همراه با این سفر نرخ برابری دلار در برابر ریال در بازار ارز تهران کاهش پیدا کرد و به کمتر از 2900 تومان در هر دلار رسید. گمانه زنیها افزایش پیدا کرد و حتی بعضی باور کردند که قرار است روسای جمهور ایران و ایالات متحده با یکدیگر ملاقات کنند. برخی از گشایش در بن بست روابط ایران و آمریکا صحبت کردند، برخی از لغو تحریمها در آینده نزدیک خبر دادند. این گمانه زنیها مال ابتدای هفته بود و خبر از انتظارات بازار و توقعات جامعه می داد. امروز که این یادداشت را می نویسم بخش عمده ای از انتظارات با محتملترین واقعیتهای ماههای در پیشرو همخوان شده اند. بر خلاف بازار تهران در عرصه دیپلماتیک بیش از سه دهه دشمنی و فقدان روابط دیپلماتیک با یک دست دادن و روبوسی خاتمه پیدا نمی کند. اما دیدارها رییس جمهور با رییس جمهور فرانسه و رهبران سایر کشورها نشان داد جهان به وجود فرصتی برای تعامل و رسیدن به یک راه حل پایدار بر سر برنامه انرژی هسته ای ایران باور دارد.سفر به نیویورک نه پایان راه بلکه آغاز پایان بود.

اولین و مهمترین باور که برخی از رسانه ها به آن دامن زدند لغو ناگهانی و کوتاه مدت تحریمهای بین المللی علیه ایران بود. در ذهن بسیاری از افراد از آنجا که تحریمها توسط ایالات متحده اعمال و تشویق شده اند یک ملاقات با رییس جمهور آن کشور می توانست فرمان لغو آنها را بدنبال داشته باشد. آنچه که این باور در نظر نمی گیرد فرآیند تصمیم گیری در کشور ایالات متحده آمریکا و نحوه لغو تحریمهاییست که توسط شورای امنیت سازمان ملل متحد اعمال می شوند. تنها روز پیش از رسیدن رییس جمهور به نیویورک دو سناتور تندرو، جان مک کین جمهوریخواه و چاک شومر دمکرات طی نامه ای به آقای اوباما به لغو احتمالی تحریمها علیه ایران اعتراض کردند. دولت ایالات متحده درباره لغو تحریمهایی که بر اساس یک قانون مصوب کنگره اعمال می شوند به همراهی کنگره احتیاج دارد. رییس جمهور می تواند این تحریمها را بطور موقت معلق کند یا تمدید نکند ولی نمی تواند آنها را لغو کند. امروز فعالان اقتصادی ایران می دانند که تحریمها برای ماههای آینده و افق کوتاه مدت بخشی از واقعیت اقتصادی باقی می مانند. خبری از یک گشایش ناگهانی نیست راه رسیدن به یک سطح عادی روابط بین دو کشور و لغو تحریمها راه دشواریست. دولتی که نگران بازخواست مردم از امتیازاتیست که خواهد داد محتاطانه باید در این راه گام بردارد. این واقعیت همچنین اولویتهای اقتصادی دولت را در ماههای آینده تعیین خواهد کرد.

بنظر می رسد نشان دادن اینکه تحریمها تنها عامل ایجادکننده شرایط فعلی اقتصادی نبوده اند یک اولویت اقتصادی و سیاسی شده است. در طرف مقابل ایران این باور وجود دارد که فقط و فقط تحریمها باعث نزدیک شدن ایران به میز مذاکره شده اند. این ساده انگاری باعث می شود تا مخالفان نظام و گروههای فشار در ایالات متحده بخواهند از ابزار تحریمها برای رسیدن به اهداف سیاسی خود بهره ببرند و مانع لغو آنها در صورت توافق بر سر برنامه صلحدوستانه انرژی هسته ای ایران بشوند. اما نظرسنجیها در تهران نشان می دهند بسیاری از فعالان اقتصادی سوء مدیریتها و ساختار نادرست اداری را عامل اصلی عدم ثبات در بازارهای داخلی می دانند. شاید جالب باشد ولی سوغات رییس جمهور از شهر نیویورک می تواند یک اراده قاطع و مصمم برای اجرای اصلاحات اقتصادی – اداری باشد. این اصلاحات در صورت اجرا می توانند از هزینه فعالیتهای اقتصادی در جامعه بکاهند و باعث رونق اقتصادی بشوند و شرایط را برای بهره برداری از فرصتی که کاهش یا لغو تحریمها برای اقتصاد کشور ایجاد خواهد فراهم خواهند کرد. فراموش نکنیم تحریمها یک مانع تجارت خارجی هستند، فضای کسب و کار در کشور ما هنوز تا سطح ایده آل راه بسیار دارد.

واکنش بازارهای داخلی به سفر رییس جمهور به نیویورک هم در خور توجه است. واقعی شدن انتظارات به این معناست که حالا می توان داد و ستد را از سر گرفت. بازار ارز به سطح تعادلی خود بازگشته است و بسیاری از سرمایه گذاران و فعالان اقتصادی مانند مصرف کنندگان دیگر به یک شوک ناگهانی و غیرقابل پیش بینی باور ندارند. گشایش ناگهانی به باور بسیاری یک شوک مثبت به بازار بود، ولی عدم قطعیت ناشی از آن به ریسک فعالیتهای اقتصادی در حال حاضر می افزود و باعث کاهش تعداد داد و ستدهای اقتصادی در بازار می شد. سفر رییس جمهور به نیویورک به این گمانه زنی ها پایان داد. دیگر نه قرار است نرخ برابری دلار و ریال به 2000 تومان برسد و نه قرار است دروازه های واردات باز شود تا قیمت محصولات تولیدکنندگان دولتی را غیررقابتی کند. افق کوتاه مدت تغییری نکرده است و می توان به فعالیتهای اقتصادی ادامه داد. عدم قطعیت دشمن رونق اقتصادیست و شاید باور کردنش سخت باشد ولی بازار ترجیح می دهد درباره یک آینده دشوار مطمئن باشد تا آنکه با آینده درخشانی مواجه باشد که احتمال رویدادنش کم است.

این به این معنا نیست که تحریمها را باید عادی قلمداد کرد. تحریمها باعث دگرگونی شرایط اقتصادی شده اند و در این شکی نیست. در حال حاضر تحریمها علیه صنعت نفت و نظام بانکداری کشور مخربترین آثار ممکن را داشته اند و تحریم علیه صنعت هواپیمایی مانع ارتقا کیفیت پروازهای خطوط هوایی داخلی شده است. در کنار اجرای اصلاحات اقتصادی دولت می تواند با همفکری با فعالان بخش خصوصی از راههای مدنی موجود برای لغو تحریمها استفاده کند. احکام دادگاههای اروپایی بر علیه تحریمه کشتیرانی و برخی موسسات بانکی نشان داد که تحریمها آنقدر ناعادلانه و غیرانسانی هستند که بتوان آنها را در دادگاههای جهان به چالش کشید. همزمان با قویتر کردن بینه اقتصادی و بهبود فضای کسب و کار در کشور می توان با تکیه به پتانسیلهای مدنی جامعه جهانی از قدرت و اثر مخرب تحریمها کاست. سفر اخیر رییس جمهور به شهر نیویورک باعث شد تا ضمن یادآوری غیرانسانی بودن تحریمها برای اولین بار رسانه های ایالات متحده اهمیت بازار ایران را برای اقتصاد ایالات متحده یادآوری کنند. تاسیس اتاق بازرگانی ایران و آمریکا اکنون بیش از هر زمانی ضروری بنظر می رسد تا فعالان اقتصادی بتوانند در یک چهارچوب قانونی وارد فعالیت بر علیه تحریمهای یک جانبه علیه ایران بشوند.

ره آورد سفر رییس جمهور به نیویورک تایید مجدد واقعیتهای اقتصادی کشور و موانع سیاست خارجی بود ولی نشان داد جایی که اراده برای تغییر وجود داشته باشد راهی برای بهبود پیدا خواهد شد.ظرف دو هفته دولت موفق شد چهره ایران را از یک کشور سرکش از قوانین بین المللی به چهره مردمی مصمم به تعامل با جهان تغییر دهد. با توجه به اشتباهات هشت سال گذشته و جو منفی که رسانه های بین المللی هر سال در همین ایام مهمات تازه ای برای دامن زدن به آن پیدا می کردند، این دستاورد کمی نیست. برای همین است که حالا می توان به تغییری آهسته و پیوسته امیدوارتر بود و با توهم گشایشهای ناگهانی خداحافظی کرد.