یادداشت روز چهارشنبه ام درباره گری بیکر در روزنامه دنیای اقتصاد.

او یکی از تاثیرگذارتری اقتصاددانان عصر ماست. تحلیل او از کارکرد خانوار بعنوان یک بنگاه، بسط تحیلهای اقتصاد خرد به رفتار فرد و خانوار و سایر پژوهشهایش او را یکی     از پیشروان و رهبران فکری مباحث اقتصادی امروز کرده است. هنوز در درس اقتصاد کار توضیح نوع نگاه او به کارکرد اقتصادی خانوار و  نقش خانوار بعنوان یک بنگاه اقتصادی بنیان درک عوامل موثر بر تغییرات تابع عرضه نیروی کار است . گری بیکر علاوه بر این یک اقتصاددان بینظیر بود که شاگردان بسیاری را تربیت کرد. او همیشه وهمه جا مشوق پژوهش درباره اقتصاد بود و با وجود کهنسالی همیشه سوالهای خوبی را مطرح می کرد که موضوع تحقیقات بیشتر و موشکافانه تری می شدند.

گری بیکر مانند استادش میلتون فریدمن به بازار آزاد و آزادی انتخاب باور داشت. تزهای او برای توضیح رفتارها و رویدادهایی مورد استفاده قرار می گیرند که تا دهه نود میلادی در انحصار تفکر چپ بودند.  برای گری بیکر اقتصاد ابزار توضیح تمام رویدادها و پایه یک علم فراگیر اجتماعی بود. او و میلتون فریدمن تنها دو اقتصاددانی هستند که  علاوه بر جایزه نوبل، مدال آزادی دولت ایالات متحده را نیز دریافت کرده اند. در کنار سایر فعالیتهایش بیکر وبلاگ نویسی هم می کرد و وبلاگ  بکر – پوزنر را از سال 2004 می نوشت. او وقتی که شروع به نوشتن این بلاگ کرد هفتاد و سه سال داشت.

شاید این را همه ندانند ولی گری بیکر از جمله کسانی بود که از پژوهش درباره اقتصاد ایران حمایت  می کرد و حضورش در میان اقتصاددانان ایرانی باعث دلگرمی نسل جدید اقتصاددانان فارسی زبان می شد.  در سال 2010 او در کنفرانس اقتصاد ایران در دانشگاه شیکاگو به اتفاق همسر فرزانه اش پروفسور گیتی نشاط، استاد مطالعات خاورمیانه دانشگاه ایلینویز – شیکاگو شرکت کرد. ملاقات با او برای بسیاری از ما، نوباوگان، ملاقات با یک غول علم اقتصاد بود. خیلی از ما، از جمله من با شاگردانش کار کرده بودیم و نظریاتش را بعنوان بدیهیات تدریس می کردیم. ولی با اینحال این برنده جایزه نوبل با فروتنی و لبخند با همه صحبت می کرد و دست می داد.  با صبر و حوصله به ارائه های مختلف گوش می داد. یکی از بهترین سوالات کنفرانس را او درباره مشارکت زنان در نیروی کار در ایران پرسید. «شما هم نرخ باروری را کاهش داده اید و هم جمعیت زنان دانشجو افزایش پیدا کرده است، پس چرا مشارکت آنها در نیروی کار بالا نرفته است» از نظر او این سه رویداد سه ضلع یک مثلث بودند. و این که زنان ایرانی علیرغم تحصیلات دانشگاهی و کنترل جمعیت حضور فعالتری در بازار کار ندارند برای او بسیار جالب بود. تناقضی که از همان جلسه یکی دو نفر کار روی آن را شروع کردند. برای بسیاری از ما این نکته جالب بود که او این تناقض را دیده بود وما به آن توجه نکرده بودیم.

خاطر گری بیکر امروزعلم اقتصاد جامعتر و پیشروتر از گذشته است.

مرد نکونام نمیرد هرگز، نیکنام مردی بود و از میان ما رفت.

یکی از کارهایی که از آن بعنوان یک آموزگار لذت می برم استفاده از رویدادهای پیرامون برای تدریس مفاهیم اقتصادیست.  امروز تمام شدن یک برنامه سرگرم کننده باعث شد تا به نظریه ارحجیتهای اعلام شده فکر کنم و اینکه چه راحت ما می توانیم با پیشداوری درباره انتخاب مردم، مصرف کنندگان و اقشار جامعه باعث شکل گیری باورهای نادرست در جامعه بشویم. هیچ جا این حرف مصداق بارزتری ندارد وقتی ما درباره گزینه اطرافیان و مردم جامعه مان صحبت می کنیم.

امروز آخرین قسمت یک برنامه تلویزیونی مشهور به «آکادمی» از طریق ماهواره و شبکه جهانی اینترنت پخش شد.  بنا به آماری که در قسمت قبل برنامه اعلام شد بیش از شش میلیون نفر در برنامه های آن رای داده اند. برای برنامه ای که از طریق ماهواره و اینترنت برای جمعیت کشوری پخش می شود که در آن هر دو محدودیتهای فراوانی دارد این رقم بالاییست و نشان دهنده تقاضای بالای آن جامعه برای برنامه های سرگرم کننده و تفریحی.  البته مانند هر آمار دیگری که توسط دست اندرکاران و نه منابع مستقل اعلام می شود می توان به این ارقام تردید داشت ولی واقعیت این است که این برنامه با استقبال روبرو شد. و باعث بحثهای فراوانی در جامعه شد. از بحث درباره خانم محجبه ای که در آن شرکت کرده بود تا بحث درباره آکادمی و حتی تماشای آن. برخی به تحقیر آکادمی را با عین نوشتند تا نشان بدهند که با آن مخالفند، برخی از آن استفاده کردند تا موضع جدیدی برپا کنند و بگویند روشنفکرند و از مردمی که از ساز و آواز لذت می برند جدا و برتر و بهتر، برخی صفحه فیس بوکی برای تخریب شرکت کنندگان راه انداختند و برخی هم از نتایج برای قضاوت درباره مردم استفاده کردند و سلیقه جمعی را که در این برنامه تفریحی و سرگرم کننده شرکت کرده بودند بکل جامعه تعمیم دادند. حالا برنده نهایی خانم محجبه ماجرا شده است، داوریهایی که بر اساس این انتخاب صورت می گیرد جالب است و نشاندهنده نوع اندیشه اجتماعی ما درباره مسائل و رویدادهای پیرامونمان. 

 دوست بزرگواری می گوید این یعنی آنکه حجاب برای مردم مهم است، و مردم ایشان را بخاطر حجابش برگزیده اند. دیگری می گوید نظام سیاسی کشور تقلب کرده است تا کسی برگزیده شود که از نظر ظاهری با ارزشهای رسمیش همخوانی بیشتری داشته باشد.  و البته موسیقدانان می گویند که حقش برنده شدن نبوده است و کاندیدای دیگر از نظر موسیقیایی بهتر و برتر بوده است.  بهترین نظر را کسانی دارند که بیاد می آورند «همیشه نمی توان از نتیجه دمکراسی راضی بود». برنامه ای برگزار شده است که هدفش سرگرم کردن بوده است، که بهیچوجه هدف بدی نیست، و نتیجه اش در نهایت برایند سلیقه و علاقه مردمی بوده است که در آن از طریق یک سیستم ارتباطی راه دور و در نتیجه خدشه پذیر شرکت کرده اند. آیا می توان این نتیجه را به همه جامعه ایران تعمیم داد، نه همیشه و نه همه جا، ولی آیا می توان از آن برای آزمودن فرضیه هایمان استفاده کنیم؟ بله. چه گنجینه ای از آمار و اطلاعات می توان اینجا داشت و کمی تحقیق کرد. کاری که از ما توقعش هست ولی امکانش را نداریم، چون دسترسی نداریم. ولی در عین این ناتوانی کار دیگری می توانیم کنیم و آن این است که بدون پیشفرض سراغ انتخاب مردم برویم و فکر نکنیم چون ما فکر می کنیم مردم از آدم محجبه خوششان می آید بخاطر همان هم به این آدم رای داده اند. اینجاست که ما می توانیم حداقل از تبدیل پیشفرضهایمان به باورهای نادرست جلوگیری کنیم.

 آیا همه مردم برای محجبه بودن به این فرد رای دادند؟ این نتیجه را تنها در شرایطی می توان گرفت که همه شرکت کنندگان دیگر دقیقا مانند این شرکت کننده بودند و تنها در ویژگی حجاب با او تفاوت داشتند.   در اینجا فرضیه های دیگری وجود دارد: آیا به او رای دادند برای اینکه فرزند داشت، یا برای اینکه فلسفه خوانده بود و یا برای اینکه فارغ التحصیل دانشگاه تهران بود، یا بخاطر اینکه احساس کردند  چالشهای او را برای شرکت در این برنامه بهتر درک می کنند؟ ببینید اینجا فرضیه های مختلفی وجود دارد و خوب است این را هم در خاطر داشته باشیم که آن عاملی که ما فکر می کنیم مهم بوده است لزوما مهم نبوده است تا تصمیم گیرنده اهمیتش را تایید کند.  ما انتخاب را می بینیم ولی لزوما از عوامل موثر بر آن خبر نداریم، برای درک این عوامل بهتر است بر اطلاعات بیشتر تکیه کنیم تا بر باورهای خودمان، بویژه وقتی با یک جامعه متنوع و کهن هفتاد و پنج میلیون نفری طرف هستیم. بجای آنکه از کنار این رویدادها بگذریم و با یک حکم کلی فکر کنیم می دانیم چرا روی داده اند بهتر است سراغ آمار برویم از دست اندرکاران این برنامه ها و برنامه های مشابه (مانند نود که سیستم اطلاع رسانی بهتری هم دارد) بخواهیم تا اجازه بدهند در آماری که دارند دنبال الگوها بگردیم تا بتوانیم عواملی را پیدا کنیم که واقعا بر انتخابهای مردم موثرند. خوب است قبل از محکوم کردن، حکم دادن و یا کوبیدن این نکته را درنظر داشته باشیم. 

اول آفرین. جدی جدی آفرین قطر! برای یک حرکت استراتژیک قشنگ. ساختن یک نماد ملی کار سختیست و سخت تر از آن پیدا کردن  راههایی که مردمی که با فرهنگ و تاریخ آن نماد بیگانه هستند بتوانند با آن نماد ارتباط برقرار کنند.  قطر قدم بزرگی برداشت برای شناساندن کشورش و یافتن جایگاهی جهانی. مثل همیشه فکر کنیم پول راهگشا بوده است. فکر کنیم عامل اصلی بوده است.  اما واقعا اینطور نیست مجموعه ای از وقت شناسی و ارتباطات دست به دست هم داد. به اینها تلاش برای تبدیل قطر به یک مرکز دانشگاهی و جذب توریست را اضافه کنیم. می بینیم یک حرکت پیوسته و همیشگی در کار بوده است. ما لاک پشت این داستان نیستیم بلکه خرگوش آن هستیم.  فکر می کنیم سرعت یا پول عامل اصلی برنده بودن است  و در حال خواب دیدن درباره بردن و پیروزی هستیم. اما لاک پشتها در حال بردن آن هستند. و ما فکر می کنیم که حقشان نیست. چون مثل ما تند و چابک نیستند.

این روزها بلایی که روشنفکری ما به آن دچار شده است دارد سراغ اقتصاد و بحثهای اقتصادی هم می آید. و صرف اسم و مارک باعث محکومیت و محبوبیت است. خطر این است که بجای بحث و تحقیق علمی درباره اقتصاد وارد بحثهای نظری و عقیدتی بشویم که جز تلف کردن وقت و اتلاف منابع فایده ای نداشته باشد.  در سرمقاله معتبرترین روزنامه اقتصادی کشور خواندم که نویسنده نوشته بود: … سياست‌هاي كينزي را كه سياست‌هايي براي مصرف‌زده نمودن مردم يك كشور است…راستش را بخواهید من یک اقتصاد دان خرد هستم و تنها مبانی اقتصاد کلان را درس می دهم. اما تا بحال هیچ جا نه در بحثهای اقتصادی و نه در مباحث سیاستگذاری ندیده ام که کینز را معادل مصرف زدگی بدانند. گرچه انتقادات زیادی به کارایی سیاستهای کینزی وارد است ولی هیچکدام از این انتقادات بخاطر مصرف زدگی یا مصرف گرایی این سیاستها نیست. شاید بد نباشد یادآوری کنیم که جان منیارد کینز یکی از موثرترین اقتصاددانان قرن بیستم بوده است.

قبل از آنکه نظریه اقتصاد کلان کینز مطرح شود،‌ تحلیلهای اقتصاد کلان تحت تاثیر نظریه کلاسیک بود. در چهارچوب فکری کلاسیک همه قیمتها: قیمت کالا،‌ دستمزد نیروی کار و نرخ بهره بانکی کاملا انعطاف پذیر بودند و بازارها در قیمتهای جدید همیشه به تعادل می رسیدند. در نتیجه هرگونه کاهشی در مصرف باعث افزایش هم اندازه سرمایه گذاری می شد. حلقه متصل این کاهش و افزایش نرخ بهره در بازار سرمایه گذاری بود. در نتیجه نظریه دانان کلاسیک فرض می کردند که اگر نرخ بهره تعادلی مثلا بیست و پنج صدم درصد است همه دلارهای پس انداز شده با این نرخ بهره سرمایه گذاری می شدند. از طرف دیگر اقتصاددانان کلاسیک اعتقاد داشتند که در هر شرایطی انعطاف پذیری قیمتها و دستمزدها باعث می شود تا اقتصاد کلان به نقطه تعادل بازگردد.

در نظریه کینزی قیمتها کاملا انعطاف پذیر نیستند و کاهش مصرف باعث افزایش هم اندازه سرمایه گذاری نمی شود. یعنی اگر نرخ بهره بیست و پنجم درصد بشود لزوما همه دلارهای پس انداز شده سرمایه گذاری نمی شود. در نتیجه نظریه کینزی این باور کلاسیک را رد می کرد که تغییر قیمتها برای رسیدن به نقطه تعادل اقتصاد کلان کافیست. سیاستهای کینزی برای مقابله با بحران و رکورد اقتصادی شامل کاهش نرخ بهره بانکی و افزایش هزینه دولت در بخش عمرانی هستند. انتقادات زیادی به کارایی این سیاستها وارد است و سیاستهای اخیر دولت آمریکا برای مقابله با بحران اقتصادی ۲۰۰۷-۲۰۰۸ باعث شده است تا هر دو طرف دعوا مستندات جدیدی برای نظریات خود داشته باشند. اما نظرات کینزی نه مشوق مصرف زدگی است و نه مشوق مصرف گرایی و استفاده از نام کینز برای برچسب زدن و بدنام کردن فله ای سیاستهای اقتصادی تنها ادامه سنت ناپسند بحثهای روشنفکرنمایانه کسانیست که در بند اسمند و نه محتوا.

جالب است که هنوز در این عصر اطلاعات چقدر از کلیشه های فرهنگی نادرست در توجیه سیاستهای اقتصادی استفاده می کنیم. یادداشت ارجمندی را درباره نرخ ارز و سیاستهای ارزی کشور چین می خواندم.  و دارم خیلی سعی می کنم که خوب  و مودبانه درباره اش حرف بزنم. این یادداشت می گوید که دولت چین به بازار ارز عرضه نمی کند چون باعث مصرف زدگی مردم چین می شود. و نتیجه می گیرد که دلیل پایین بودن نرخ مبادله دلار آمریکایی و یوان چینی قانع بودن و كم مصرف بودن چيني‌هاست. در نتیجه اصلاح تربیتی مردم چین باعث افزایش نرخ مبادله دلار و یوان می شود.

اگر یکی از دانشجویانی مبانی کلاس اقتصاد کلان این ترم من یک چنین جرفی بزند آنچنان صفری خواهد گرفت که به تاریخ دانشکده بنویسند! تکرار کلیشه های فرهنگی و تصویر ارایه شده در رسانه ها و فیلمها زیاد به حساب استدلال اقتصادی گذاشته نمی شود.

هیچ ملتی مصرف زده نیست،‌ ولی همه ملتها مصرف کننده هستند. و همه ملتها از جمله ملت چین تا جایی که بتوانند مصرف می کنند. کاش این ارجمند به چین سفر می کرد و می دید که مردم چین نه کم مصرف هستند و نه قانع!‌ بلکه مردمی هستند که درآمدی را که دارند به شکلهایی که می توانند مصرف می کنند.بقول ظریفی از ساعت اصل ده هزار دلاری تا ساعت تقلبی ده دلاری همان مارک را برای فروش دارند.

 دلیل ارزانی کالاهای چینی قانع بودن مردم چین نیست. بلکه پول ارزان و نیروی کار ارزان است.  علاوه بر پایین بودن ارزش یوان در برابر دلار دلیل دیگر آن ارزانی دستمزدها و نیروی کار فراوان در این کشور است. و این ارزانی نیروی کار هم بخاطر قانع بودن چینیها نیست بلکه نتیجه نظام سیاسیت که حق اعتراض و چانه زنی را از کارگران سلب کرده است و مانع افزایش دستمزدها می شود. وگرنه کدام کارگریست که نخواهد دستمزد بیشتری نداشته باشد؟‌

واقعیت را آنطوری که هست ببینیم. چینی قانع و کم مصرف فقط در داستانهای ذهن ما وجود دارد  و نقشی در واقعیت اقتصادی امروز کشور چین ندارد.