درباره یارانه بنزین و فقر

با دوستی درباره ضرورت حذف یارانه بنزین بحث می کردم. او می گفت حذف یارانه باعث فقیرتر شدن طبقات محروم جامعه می شود، چون دیگر به بنزین ارزان دسترسی ندارند. او می پرسید؛ چه تضمینی هست که هزینه یارانه بنزین پس از حذف آن صرف پروژه های زیربنایی و ایجاد درآمد در جامعه بشود؟ چه تضمینی هست این منابع آزاد شده صرف گسترش حمل و نقل عمومی بشوند؟  او می گفت چون حذف یارانه بنزین باعث افزایش قیمتها می شود و چون باعث می شود تا گروههای کم درآمد دیگر به بنزین آزاد دسترسی نداشته باشند، در واقع باعث افزایش فقر در جامعه می شود و اجرای آن به صلاح نیست.  و اگر اجرای آن واقعا به صلاح بوده است، چرا الان که دولت با کاهش قیمت نفت روبروست خواستار اجرای آن است؟ آیا این طرح در واقع برای تامین منابع مورد نیاز طرحها و سازمانهای دولتی نیست که به اجرا گذاشته می شود؟

مهمترین نکته در این استدلال برداشت از مساله فقر در جامعه است.  فقرا در جامعه فقیر نیستند چون قیمتها بالا هستند یا بالا می روند، فقرا فقیرند چون درآمد کافی ندارند و درآمدشان بقدر کافی افزایش نمی یابد. پرداخت یارانه بنزین تا کنون باعث غنی شدن هیچ فقیری در ایران نشده است.  محققان بسیاری نشان داده اند که بخش بزرگی از یارانه بنزین نصیب افراد پر درآمد جامعه می شود. حتی در طرح سهمیه بندی بنزین طولی نکشید که ناهمگونی تقاضا برای بنزین در سطح جامعه باعث ایجاد بازار سیاه بنزین شد. نه سهمیه بندی و نه پرداخت یارانه باعث رفاه بیشتر اقشار کم درآمد نشده اند. این طرحها با صرف منابع توسعه برای تامین بنزین ارزان قیمت در واقع در کم درآمد نگه داشتن این اقشار نقش داشته اند.

آری شاید حذف یارانه بنزین باعث افزایش قیمتها بشود. این محتمل است که بهای کالاهایی که هزینه تولید آنها تابعی از بهای مواد سوختی و یا بنزین است افزایش یابد. هزینه خدمات حمل و نقل صعود کند و دوباره دوره ای از افزایش قیمتها را تجربه کنیم. این تطبیق قیمتها تورمی نخواهد بود، چرا که هزینه های تولید کالا و خدماتی که بدلیل مصنوعی نگه داشتن بهای بنزین غیرواقعی بوده اند،  واقعی خواهند شد. این تورم ناشی از کاهش ارزش پول در جامعه نیست، بلکه ناشی از واقعی شدن قیمتهاست.

سناریوی دیگر این است که دولت به پرداخت یارانه بنزین ادامه بدهد. با توجه به کاهش بهای نفت کسری بودجه قطعیست. پرداخت یارانه ها این کسری بودجه را افزایش خواهند داد. این کسری بودجه است که تورم زاست نه حذف یارانه بنزین. ادامه پرداخت یارانه بنزین تنها باعث تشدید کسری بودجه و عواقب تورمی آن خواهد شد. 

مصرف کننده ایرانی امروز یا می تواند بر ادامه سیاست پرداخت یارانه بنزین پافشاری کند و در نتیجه منتظر عواقب تورمی شدیدتری باشد، یا می تواند حذف یارانه را بخواهد. قیمتها گرچه افزایش خواهند یافت اما عواقب تورمی کسری بودجه کمتر خواهند بود.

من نمی توانستم و نمی توانم به دوستم تضمینی بدهم که منابعی که به این طریق آزاد می شوند، به درستی مصرف خواهند شد. ولی می دانم این منابع در باک ماشینهای قدیمی پر مصرف و آلوده کننده به هدر نخواهند رفت و ایجاد آنها امکان دستیابی به توسعه پایدار را فراهم می کند.  برای همین خاطر است که بسیاری از اقتصاددانان ایران در دو دهه گذشته خواستار حذف آن بوده اند. چرا اکنون دولت مصمم به اجرای آن است؟ برای اینکه شاید برای اولین بار در تاریخ اقتصاد ایران منافع حاشیه ای پرداخت یارانه از هزینه های واقعی آن کمتر شده اند.

در پایان  تاکید این نکته  ضروریست این طرح تنها در شرایطی موفق خواهد بود که اول تورهای حمایتی کافی با ارائه خدمات حمل و نقل عمومی در جامعه ایجاد شود و دوم کار کارشناسی دقیق، علمی و موشکافانه بدور از جنجالهای سیاسی درباره آنها انجام شود. اجرای این طرح به ظرافت و آینده نگری احتیاج دارد. تنها ساده اندیشی درباره آن است که  فقرآفرین خواهد بود. و نه اجرای آن.

پ.ن. این یادداشت در صفحه ماهانه تحلیلی دنیای اقتصاد منتشر شده است.